O proxecto. Plan de traballo

Proxectamos? Se estás disposto/a, non xa a facer un replantexamento xeral do teu xeito de ensinar, senón alomenos de reflexionar sobre el e reformular a túa metodoloxía de ensino, o traballo por proxectos pode ser unha boa alternativa.

Pero que é o traballo por proxectos? A denominada Aprendizaxe Baseada en Proxectos fai referencia a unha metodoloxía de ensino e aprendizaxe activa na cal o/a profesor/a pon ao alumnado en situación de desenvolver un proxecto a través dunha secuencia didáctica estruturada en tarefas contextualizadas, encamiñadas estas á realización dun produto final que sexa o resume ou conclusión dunha serie de apendizaxes acadados de xeito interdisciplinar e con dinámicas de traballo cooperativo.

Velaquí  unha proposta de organización dun equipo de traballo para un proxecto intersisciplinar estruturada en  nove fases.

Paso 1. O tema do proxecto:  Sobre que imos traballar? Sobre que imos investigar? Definimos contidos e obxectivos básicos.

Definir o tema ou “fío condutor”

 

Unha época histórica, a auga, os impostos, os graffitis, a comida, as linguas que utilizamos, agricultura sostible, o patrimonio … O máis importante é que procuremos que forme parte ou conecte da realidade próxima; que motive e forme parte dos intereses do alumnado; tamén que desenvolva contido curricular, no sentido estrito da palabra,  ou elementos transversais e complementarios do mesmo; que aporte unha visión globalizadora e interdisciplinar; que facilite o traballo colaborativo …

Simplificando, temos basicamente tres opcións: curricular; curricular-interdisciplinar; globalizada-transversal-interdisciplinar. Cada cal presenta un distinto grao de profundización e complexidade, tanto na elaboración como na coordinación e posta en práctica. Vexamos.

Escollemos a opción “curricular” Traballaremos dentro da nosa materia,  aplicando, iso si, a metodoloxía activa e colaborativa nunha unidade estruturada coma un proxecto: tema e contidos, secuencia didáctica e recursos,  produto final , instrumentos de avaliación …   A metodoloxía e a secuencia didáctica marcan o camiño e como camiñar, cada parte da ruta non cobra sentido sen as demais.

Un exemplo podería ser a secuencia didáctica sobre unha época histórica (Guerra Fría, Franquismo, Revolución Industrial …) na que traballan toda unha serie de contidos e información de diferentes fontes (libro de texto, material complementario coma gráficas, datos, mapas, documentos, internet, biblioteca …) cunha secuencia de actividades integradas coa fin de elaborar finalmente unha infografía e un texto expositivo.

Concretando un chisco máis. Poderiamos analizar, por exemplo, a problemática de África a través da evolución do mapa político do continente desde 1800 ata a actualidade, investigar sobre os momentos claves desa evolución (o colonialismo e a Conferencia de Berlín no s XIX e o proceso de descolonización no s XX) , investigar sobre a problemática africana na actualidade analizando un texto (p.ex. Fame en África, BBCMundo.com) e/ou procurando información (internet, biblioteca, libro de texto …) Os produtos finais serían a elaboracón dun texto expositivo, unha infografía sobre o proceso en xeral e/ou sobre un momento concreto del, e finalmente unha exposicón pública na clase.

 

O xeito de presentarlles o tema ten a súa importancia: provocando curiosidade, causando sorpresa, buscando as emocións ou presentándolles un reto. Non é o mesmo dicirlles ao alumnado de 1º ESO que imos traballar sobre Mesopotamia (xa podo ver a cara do alumnado!) que proporlles entrevistar persoas que viviron miles de anos atrás. É probable que a primeira pregunta sexa: “E como podemos facelo, profe?” Ante iso a resposta está clara: “Dicídemo vós!”. É moi importante a presenza do factor reto como elemento motivador.  No caso do exemplo de África, con alumnado de 4º ESO, poderiamos comezar con estas imaxes que dean inicio a un debate inicial sobre o tema a traballar:

Escollemos a opción “curricular” introducindo a interdisciplinariedade. Sería exactamente o mesmo proceso anterior pero coordinado e colaborando con outra(s) materia(s) As disciplinas curriculares que máis facilidades presentan para este caso son as linguas (sobre todo a lingua galega e castelá) No caso anterior, a elaboración dun texto expositivo ben se pode traballar nestas materias; ou en TIC traballar a presentación dixital do traballo … Así de sinxelo e simple. A intención é ir buscando conexións con outras materias, colaboracións con outras e outros compañeiros, buscar novas experiencias que enriquezan a nosa experiencia educativa, introducir no noso día a día metodoloxías de traballo activas e colaborativas. E todo sen grandes metas nen proxectos complexos, centrándose na implementación –paseniño- de novas metodoloxías e da coordinación interdepartamental.

Coma exemplo podemos botar un ollo aos proxectos Unha imaxe, unha historia (https://imaxehistoria.wordpress.com/) e A viaxe de … (https://viaxeaitaca.com/2o-eso-cc-ss/xeografia/a-viaxe-de/) nos traballaron conxunatmente dúas materias: Xeografía e Historia e Lingua Galega.

Escollemos a opción globalizada, transversal e interdisciplinar. Se tomamos este camiño, traballaremos desde diferentes perspectivas, seguindo diferentes camiños de investigación e traballo, que, en  e por si mesmos, engloben diferentes contidos das diferentes materias disciplinares e curriculares.  Este é o camiño que realmente dá sentido, tanto ao currículum en si mesmo e ao traballo por competencias, coma ao proceso de aprendizaxe e comprensión do mundo.

Sería moi complicado, incluso diría que utópico – isto non é negativo: sempre nos facemos mellores nas nosas viaxes a Ítaca-, levar a cabo esta opción de traballo de xeito xeral nun centro educativo e menos se queremos implementalo en todos ou na maioría de niveis, currículos e materias. É recomendable traballar por proxectos concretos e limitados no tempo e en cantidade, creando unha dinámica que vaia ampliando horizontes paso a paso.

Podemos escoller temas coma o xénero, a desigualdade, a inmigración e os problema dos refuxiados, a guerra, o cambio climático, a defensa da natureza, o patrimonio material e inmaterial, a lingua … Investigar e descubrir desde as perspectivas das difrentes disciplinas e buscar puntos de encontro, colaboración, coordinación, cooperación ….

En realidade, o presente documento-guía vai nesta última dirección: traballo por proxectos, cunha visión globalizada da realidade e facendo énfase nos elementos estruturais, transversais e complementarios que só serán comprendidos e interiorizados en toda a súa dimensión desde unha perspectiva múltiple que só se é quen de acadar desde a interdisciplinariedade.

Exemplo deste tipo de proxecto son  A escola doa avós, un proxecto sobre a auga e o seu uso (https://aescoladosavos.wordpress.com/) ou Comer e contar, todo é empezar  (http://proxectos.iespobra.gal/) sobre alimentación.

Obxectivos xerais do proxecto.

Non se trata tanto de especificar obxectivos curriculares como de atender ao ámbito das  metodoloxías de traballo, procesos intelectuais e usos de ferramentas.

Velaquí algúns exemplos do proxecto “Comer e contar… todo é empezar” (http://proxectos.iespobra.gal/) elaborado por un grupo de profesora de 1 ESO do IES da Pobra do Caramiñal: Levar a cabo un traballo interdisciplinar no cal colaboren de xeito coordinado varios departamentos do centro:

  • Propoñer unha metodoloxía de traballo cooperativo, no cal a retroalimentación sexa unha ferramenta cotiá –e útil– de traballo.
  • Fomentar e desenvolver o traballo por competencias.
  • Elaborar produtos concretos que comuniquen o aprendido por parte do alumnado.
  • Elaborar secuencias de traballo nas que se guíen as diversas actividades que formarán parte do proceso de aprendizaxe.

Obxectivos e contidos de cada área. Interrelacións.

Analicemos cada un o noso currículo e busquemos que interrelacións podemos atopar entre el, a realidade da nosa aula, o noso proxecto e as demais materias implicadas.

É moi importante este momento porque é onde cada profesora ou profesor lle vai dar sentido ao proxecto dende o seu ámbito de traballo. En moitas ocasións hai proxectos que fracasan porque parte do profesorado participante ten a sensación de estar perdendo o tempo na súa materia ou de estar traballando para outros. Se iso é así é porque non se realizou correctamente esta fase. Ás veces a relación entre proxecto e materia é evidente, noutras ocasións hai que analizar máis polo miúdo e ao mellor a nosa materia non ten relación directa co produto pero si a ten coa fase da propia avaliación do proxecto ou con determinadas actividades específicas necesarias para chegar ao produto. Todas as disciplinas teñen que poder formar parte do proxecto dun ou doutro xeito e dunha forma proveitosa para as propias materias, non só para o proxecto.

A modo de exemplo, e seguindo estritamente o currículo oficial, podemos atopar algunhas das  interrelacións entre 5 materias básicas de 1º ESO (Lingua Galega e Castelá, Xeografía e Historia, Bioloxía e Xeoloxía, Matemáticas) que poderían artellar un proxecto medioambiental:

Grao de implicación do alumnado

Que saben (ou cren saber) sobre o tema? Temos que coñecer previamente o grao de desenvolvemento cognitivo do noso alumnado para lles presentar actividades que supoñan retos intelectuais, pero que asemade sexan asequibles. Unha avaliación inicial faise imprescindible. A visualización dunha produción audivisual (con preguntas elaboradas con Edpuzzle), a lectura dun documento divulgativo, periodístico ou literario, un xogo-concurso cunha aplicación tipo Socrative ou Kahoot! … poden valer coma primeira inmersión que dea resposta a preguntas clave do tipo Que sei? ou Que creo saber?

Máis alá diso, e unha vez establecido o nivel de coñecemento que o noso alumnado ten sobre o tema, pódese plantexar o grao de implicación do noso alumnado nestas primeira fase do proxecto. As respostas á cuestión Que quero saber ou facer?  poden darnos novos elementos e perspectivas non previstas e que de seguro enriquecerán o proxecto.

Mapa mental ou esquema das interrelacións establecidas ata este momento

É moi importante que todas as persoas participantes poidan visualizar a través dun mapa mental de onde partimos, cara onde imos e onde estamos colocados cada un de nós nesa tarefa común así como imos ter que interrelacionarnos cos demais.

Unha vez rematada esta fase xa temos a base do proxecto: tema, obxectivos, contidos, interdisciplinariedade e punto de partida do alumnado.

 

Paso 2. O produto final

 

Con toda seguridade, o Paso 1 xa nos teña servido para deseñar as liñas xerais do produto final. Mesmo o alumnado, como xa apuntamos, nos pode ir dando pistas sobre que produtos finais serían do seu interese.

Podemos ter diferentes tipos de produtos finais:

 

  • un único produto final (unha exposición oral na aula ou un vídeo sobre un tema curricular), debemos ter en conta que un único produto final como pode ser un vídeo require producións parciais previas (deseño de contidos, elaboración de guión, proceso de gravación, posprodución…)

 

  • varios produtos finais relacionados (un vídeo + unha exposición de carteis + unha exposición oral para o alumnado dun nivel inferior sobre os conflitos bélicos no mundo)

 

  • un produto final globalizado (unha xornada sobre concienciación ambiental) que precise da elaboración de diferentes produtos “complementarios” encamiñados a traballar o mesmo fin dende diferentes perspectivas e que encaixarán como un crebacabezas (unha obra de teatro, unha exposición fotográfica, unha mesa redonda, un roteiro, etc. que se desenvolverán nesa xornada final de posta en común), outro exemplo de produto deste tipo sería por exemplo a creación dunha empresa con deseño dos seus produtos.

 

A elección do voso tipo de produto final vai depender do grao de implicación de profesorado e alumnado do que dispoñades, o importante é saber que podemos traballar por proxectos aínda que esteamos sós co noso alumnado de aula.

 

Paso 3. Que podo aportar eu? Que necesito dos demáis?

Este é o momento no que cada un debe ter claro que vai facer e aportar ao conxunto do proxecto: que parte do contido pode traballar co seu alumnado, que material pode achegar, que axuda pode proporcionar a outros membros do equipo de traballo, que propostas de traballo ten, como vai encaixar o traballo do meu alumnado no produto final

Por outra parte, tamén é importante especificar que axuda necesita dos demais, sexa técnica ou doutro tipo.

En definitiva, trátase de contestar ás cuestións:

… que contidos, tarefas ou produtos intermedios/finais propoño?

… quen se encargará deles?

… cando e canto?

… como?

… onde?

… con que?

Paso 4. A secuencia didáctica. As tarefas. A temporalización.

Nas tarefas que lles propoñemos, as alumnas e alumnos investigan, decriben, interpretan, explican… critican o mundo que os rodea.

Obxectivamos? Buscamos a información, sintetizamos e entendemos, é decir, ordenamos, organizamos, estruturamos tentando dárlle unha lóxica. Nesta fase enfrontámonos á información, xa proporcionada e acotada (por profesor/a, libro de texto …), ou obtida a través dun proceso de investigación (bibliográfica, na rede, a través de entrevistas e recollidas …).

Trátase de ordear, organizar, estruturar, buscarlle a lóxica interna a todo ese “material” co que a alumno/a se vai enfrontar. Búsqueda e escolla de palabras clave, ideas principais e secundarias, división en partes, glosarios, galerías de imaxes, mapas conceptuais ou esquemas, táboas de datos e gráficas, mapas, liñas do tempo …

Interiorizamos? Realmente, a maioría das veces esta fase é paralela ao paso anterior. Trátase de analizar, sintetizar, reflexionar, establecer relacións … Isto levaranos a extraer conlcusións e , finalmente, a comunicar, a expresarnos, sexa a través de textos orais ou escritos, ou por medio de vídeo, traballos, escenificacións, pintura, cómic, preparación de conferencias ou charlas ( a compañeiros/as, ás familias …), exposicións, infografías … ou a mistura de parte delas.

Socializamos? Interacción dinámica na cal educadores, alumnas/os e sociedade teñen unha función específica.

Todo proxecto ten actividade en múltiples direccións:

  • Interna, nos grupos de traballo e mesmo entre os diferentes equipos.
  • De dentro a fóra, entrando en contacto co exterior: mulleres e homes que teñen moito que contar.
  • De fóra adentro, traendo o mundo a nós.

O traballo con dinámicas de grupos e a aprendizaxe colaborativa son, xa que logo, ferramentas básicas. Pero non vale simplemente con poñer ao alumnado en grupos e decirlles que traballen; estar en grupo non significa necesariamente e por arte de maxia que os membros colaboren de xeito coordinado, seguindo un plan que ninguén lles explicitou e sen unhas normas básicas de funcionamento.

Cada un dos membros do equipo ten autonomía e responabilidades individuais pero sempre co obxectivo de cooperar no traballo grupal; a interdependencia do individuo co grupo e deste con cada un dos membros é total. Sendo a composición do equipo diversa en niveis rendemento académico, habilidades e caracteres, cada un dos alumnos é responsable da súa parte do traballo e da súa aprendizaxe pero tamén de transferila e axudar ao resto do equipo. Hai, polo tanto, unha interrelación e interdependencia  en sentido positivo e construtivo.

A fase que se corresponde coas tarefas que imos desenvolver é a de maior concreción, onde os detalles forman parte dun proceso complexo pola necesidade que ten de coordinación, de organización temporal e sobre todo de coherencia co proxecto, no que o alumnado non poderá perder de vista o final do proceso. Na secuencia didáctica todo debe cobrar sentido:

 

O/A alumno/a sempre debe saber …

 

… que ten que facer, como, con quen, onde e para que.

 … que todos os membros dos equipo de traballo deben ter responsabilidades de traballo, estar activos durante todo o proceso.

 … como vai ser a avaliación.

 … a estrutura do proceso, que debe ser  moi clara, en secuencias de traballo moi marcadas. Para iso, elaboramos un esquema no que as secuencias de traballo das distintas materias se coordinan na busca do obxectivo final. Esta fase facilitará a elaboración do cronograma. Cada profesor/a deberá desenvolver polo miúdo as súas tarefas e secuencias de traballo.

 Exemplo de secuencia didáctica

A Temporalización. O cronograma.

Confeccionamos un cronograma das actividades en varios niveis  ( tantos como áreas que participan)  Debemos ter en conta que o número de horas semanais de  cada área non é o mesmo.

A elaboración do cronograma implica ter claras 3 cousas:

  • A ordenación e organización das actividades.
  • O cando e o onde: hora e lugar.
  • A coordinación interdisciplinar.

 

Exemplo de cronograma:

Cronograma perccorrido vila 2eso

Paso 5. Elaboración de materiais. Recursos

 

Elaboración de materais

Unha vez elaborada a secuencia didáctica – individual e xeral – e a temporalización das tarefas, cada profesor/a debe poñerse a elaborar os materais que se van usar nas tarefas maracadas para o alumnado: documentos, enlaces de internet, bibliografía, cartografía, preguntas/cuestións, datos, fichas de recollida de información, rúbricas de avaliación, modelos e guías de traballo …

 

Os recursos e materiais

 Unha vez marcadas as secuencias didácticas, especificamos recursos humanos, materiais, organizativos, económicos, horarios, espaciais … Debemos ter en conta cousas tan simples coma p.ex.:

 

  • Necesitamos dous profes para desenvolver unha actividade á mesma hora en un espazo común con outra clase?
  • Necesitamos reservar ese espazo do centro para ese día e hora?
  • Podemos contar no seu momento coa “axuda” de profesores/as non implicadas no proxecto pero si dispostos/as a “colaborar” ?

Os detalles son importantes!

Non deamos por feita unha cousa da que non estamos seguros ao 100%!

 

Paso 6. Coordinación

 Unha vez temos tema / contidos / obxectivos / produto final / necesidades e aportacións / secuencia didáctica / temporalización / materais e recursos, é necesaria unha (ou varias) reunión de coordinación do equipo de profesores/as na cal:

 

  • Cada compoñente do equipo de traballo expoña e poña en común todo o traballo elaborado ata o momento.

 

  • Poñamos sobre a mesa as dificultades atopadas, as posibles solucións e novas aportacións ao proxecto.

 

  • Coidemos os últimos detalles. Cada cousa debe estar xa no seu sitio!

Paso 7.Posta en práctica.

É o momento de poñer en práctica a secuencia didáctica elaborada.

É o momento das alumnas e alumnos. Elas e eles traballarán, investigarán, descubrirán, analizarán, relacionarán, dubidarán, decidirán e resolverán … e nós seremos os guías no camiño.

 

Paso 8. Exposicón do produto final.

 

 

Exposición no centro, na web, na aula, casa da cultura do concello …

 

 

Paso 9. A avaliación. O feedback.

Avaliación nos ámbitos de realización e obxectivos propostos.

Deberiamos elaborar un cadro de avaliación sobre os diferentes ámbitos nos que levamos a cabo o proxecto e que recae sobre a labor do profesorado. A saber: coordinación, secuencias didácticas, as competencias, conexión co coñecemento previo do alumnado, actitudes e participación, transferibilidade dos materiais elaborados, aspectos metodolóxicos ….

 

Sería conviente que en cada ámbito nos fagamos 3 preguntas (… e que as contestemos con obxectividade):

 

  • Que fixemos ben?
  • Que fixemos mal?
  • Que e como podemos mellorar?

Avaliación do alumnado: as tarefas e o produto final.

 As rúbricas de avaliación son unha boa ferramenta de avaliación para avaliación que fai o docente pero tamén para levar a cabo auto e coevaluacion. Constitúan a base da observación en cada tarefa ou secuencia de traballo. Tanto o/a profesor/a coma o/a alumno/a coñecemos perfectamente que aspectos a ser observados e avaliados

Poñemos coma exemplo a seguinte rúbrica sobre un proxecto de traballo en equipo coa participación de 4 materias: Xeo. e Historia, Lingua Galega, Lingua Castelá  e Oratoria:

Rúbrica

 

As probas, entendidas coma exames “tradicionais”, e tendo en conta as bases nas que sustenta a metodoloxía activa, teñen necesariamente que cambiar. Sería recomendable usar probas, non tanto para demostar memoristicamente coñecementos conceptuais,  senón máis ben uso de ferramentas e procesos intelectuis que poidan transferir a calquera contido.

Finalmente, poderiamos ter en conta a perspectiva do alumnado a través dun diario/cuestionario de aprendizaxe do alumno/a no que se reflexen aspectos coma:

  • Que aprendín?
  • Recursos: utiles? suficientes? claros?…
  • Dificultades / Axuda que tiven: materiais, compañeiros, profesor ….
  • Traballo individual/ traballo en grupo.
  • O sistema de avaliación.
  • …

Tanto como parte da secuencia didáctica como da avaliación  é conveniente e recomendable o uso de fichas de rexistro das sesións de traballo. Ao alumnado sérvelle coma esforzo organizativo, de reflexión sobre o propio traballo e incluso de vía de resolución de problemas dentro do grupo ; ao profesor/a válelle, a posteriori, de rexistro do traballo do alumnado e pode formar parte dos instrumentos de avaliación do proceso.

Imaxes: Pixabay.com

 

Descarfar o artigo en pdf: O proxecto. Un plan de traballo

A %d blogueros les gusta esto: